111 urte bete dira Jorge Oteiza jaio zenetik, eta 50, bere obrarik esanguratsuena bukatu zela. Orduko Obispoak lanak galarazi eta 15 urte bide bazterrean egon eta gero jarri zituzten 1969an Arantzazuko apostoluen frisoa eta Pietatea. Erlijio eta arte aldetik ez ezik, sinbolikoki ere inportantzia ikaragarria du euskaldunontzat geroztik Arantzazuk.
Oteiza Arantzazun
1950ean hasi zen Oteizaren Arantzazuko historia. Frantziskotarrek lehiaketa bat antolatu zuten, basilika berritu eta handitzeko beharra ikusita. Francisco Javier Saenz de Oiza eta Luis Laorga arkitektoek osatutako taldeak irabazi zuen lehiaketa. Urte bereko irailaren 9an, Arantzazuko egunean, hasi zituzten gaur egun ezagutzen dugun basilika arantzaduna eraikitzen. Urtebete geroago, arkitektoek fatxadarako zuten asmoa azaldu zuten: Ama Birjinaren irudi bat izango zen, eta fatxadako hamabi apostoluen tailaz osatutako friso batean oinarrituko zen. Hori Jorge Oteizak egingo zuen; beste zenbait eskultoreren artean aukeratu zuten. 1951ko udan hasi zen Oteiza proiektuan. Hasieran aurkeztutako egitasmo hartatik, bozeto, proba eta diseinu desberdin ugari egin zituen. Jorgerentzat ardura handia zen, eta arkitektoekin eta frantziskotarrekin elkarlanean aritu zen hasieratik. Kontuan hartzekoa da, frantziskotarrak herriz herri eta baserriz baserri ibili zirela diru eske, baita Aian eta Orion ere, santutegia eraikitzeko. Arantzazun ez ezik, aurretik Madrilen ere lanean aritu zen Oteiza bere obra zehazten. Besteak beste, orduan erabaki zuen 12 beharrean 14 apostolu jartzea.
1953an, lehen aldiz, Oteizaren eskulturekiko errezeloak sortu ziren frantziskotarren artean. 1954ko ilbeltzean, informazioa eskatu zuen, formalki lehendabiziko aldiz, Donostiako elizbarrutiko bikario jeneralak, eta 1955eko udan lanak gerarazi zituzten Erromako Arte Sakratuaren Pontifize batzorde zentralak egindako txosten batean oinarrituta. Uztailaren 1ean Oteizak Arantzazu abandonatu zuen, eta abuztuaren 30ean bedeinkatu eta zabaldu zuten basilika, apostolu eta pietaterik gabe. Santutegirako errepide bazterrean abandonatuta geratu ziren ordurako tailatuta zeuden lau apostoluak eta harrizko beste blokeak.
1961. urtetik aurrera, ordea, galarazpenaren kontrako ahotsak entzuten hasi ziren, batean eta bestean. Presio horien ondorioz, eta joan-etorri batzuen ondoren, 1966an, agintari erlijiosoek behin betiko baimena sinatu zuten Oteizak basilikako fatxadan estatuaria jartzeko. Hala eta guztiz ere, 1968ko azaroa arte ez zen Oteiza Arantzazura itzuli. Azkenik, hargin artean kasik urtebeteko lana egin ondoren, 1969ko urriaren 21ean, bere urtebetetze egunean, Pietatea jarri eta hil bereko 25ean bukatutzat eman zuen obra Oteizak.
Arantzazu Oteizan
Oteiza Arantzazuko estatuaria egiteko aukeratu zutenean, haren obra abstrakzio fase batean zegoen. Horregatik, irudikapen erlijiosoko enkarguari modernitatetik hurbiltzeko ahalegina egin zuen. Elena Martin Oteiza Museoko kontserbatzailearen arabera, Oteizak hiru ideia nagusi uztartu nahi zituen Arantzazun: Ideia eskultorikoa, bere bide artistikoari zegokiona; ideia erlijiosoa, enkarguari berari zegokiona; eta ideia sinbolikoa, iruditeria kolektiboari zegokiona.
Lehenengo ideiari dagokionez, eskultorea masaeskulturatik energia-eskulturarako pausoa definitzen zebilen; bere ustez, zenbat eta txikiagoa izan materia ukigarriaren proportzioa, hainbat eta aktiboagoa baitzen horri zegokion espazio librea. Figuraziotik abstrakziora bidean zebilen, dagoenaren eta ez dagoenaren arteko talka ikertzen konflikto etengabean. Hustasun aktiboak aurkitzea zen bere xedea, zerbait esaten zuten hustasunak. Bilakaera horren hasiera, Iruñeko Gaztelu plazan dagoen Unitate hirukoitz eta arina (jandako sagar baten forma duena) obra izan zela esan daiteke, 1950ean egina.
Bigarren ideiaren barruan, enkargu erlijioso bat zenez, bueltaka ibili zen bozeto desberdinekin. Adibidez, Ama Birjinarekin proba asko egin zituen: Umea altzoan zuela molde figuratiboan (garai hartakoa da, Kukuarriko Ama Birjinaren lehenengo bertsioa, 1953koa); Jasokunde moduan zeruratze bidean; eta, azkenik, Pietate moduan, haurra lurrean etzanda.
Hirugarren ideiari dagokionez, esan beharra dago garai hartako fatxadan Ama Birjinaren inguruan erliebe batzuk jartzea aurreikusi zuela. Erliebe horiek elementu sinboliko ugari zituzten, zeinak euskal gizartearen iruditeria kolektiboan zeuden. Diseinu eta probetan ikus daitekeenez, erliebe horietan besteak beste, nekazariak, bertsolariak eta dantzariak marraztu zituen, Angelusa errezatzen, bertsotan edo Makil-dantza dantzatzen.
Martinen esanetan, Oteizarentzat oso inportantea zen berak txikitan jasotako kultur adierazpenak fatxadan erakustea. Seguruenera, nekazari, bertsolari eta dantzari horiek Orion eta inguruetan ikusi zituen. Martinek esaten du, Oteiza Ameriketan (1948an bueltatu zen handik) ohartu zela bere kulturaren garrantziaz, euskal kulturaren garrantziaz. Horregatik zen ohore bat berarentzat Arantzazuko obra egitea.
Baina, zer egin zuen 1955etik aurrera Oteizak, Arantzazuko debekutik? Gogoratu beharra dago bere eskultura lanari 1958an eman ziola amaiera. Egina zuen egin beharrekoa, bere bilaketa esperimentala, eta hortik aurrera, batez ere, idazten hasi zen. Ordukoa da berebiziko inportantzia izan zuen Quosque tandem saiakera liburua.
Hortaz, zergatik bueltatu zen 1968an, berriz ere, apostoluak egitera? Zer interes zuen? Martinek esaten duenez, "Oteizak bazekien apostoluek funtzionatu egingo zutela, eta halaxe izan zen". Horregatik, nahiz eta bere lanaren azken obra ez izan eta ezin daitekeen hartu bere bilaketaren gailur moduan, Martinen esanetan, zalantzarik ez dago bere obrarik gorena eta sinbolikoena izan zela Arantzazu; "ikusi besterik ez dago zer inportantzia duen gaur egun".
Ubera amaigabea
Urteurren honen harira, izugarri pila dira Oteizari buruz agertu diren liburuak eta artikuluak, haren gaineko aipamenak, haren lanen erakusketak. Oteiza eta Arantzazuko estatuaria 1950-1969 izeneko erakusketa zabalik egon da urriaren 27ra arte Arantzazuko Gandiaga Topagunean. Pasai San Juango Victor Hugo museoak beste bat izan zuen irailaren 29ra arte: Oteiza: marrazkiak, estanpak, hitzak eta eskulturak. Abuztuan Iñaki Arrillaga oriotarrak Zumaian eskultorearen gaineko Zergatik hamalau? erakusketa jarri zuen. Irailaren 22an, Esku harriak: Oteizaren (h)aria lana taularatu zuten Gernikan, Oteizaren mundu ikuskera, dantza, musika, eskultura eta bertsolaritzaren bidez adierazteko, Oteizaren iruditeria modu artistikoan erakusteko. Urriaren 1ean Arantzazu Harriz-herri dokumentala estreinatu zuten Donostian, Nabarralde elkarteak egina. Urriaren 3an, ETB1eko 48 ordu saioak Oteiza izan zuen protagonista nagusi. Urriaren 4an Deban topaketa bat izan zen, Oteizak han bertan sortutako arte eskolako artista batzuekin
Zergatik hamalau
Askotan galdetu zioten Oteizari, "zergatik hamalau apostolu?" Oriotarrok ere askotan entzun dugu traineruan hamalau direlako erantzun zuela. Berak, ordea, hasieran behintzat, "kabitzen zaizkidanak sartu ditut" esan zuen. Baina 14 sartzen bazitzaizkion nolatan ez zitzaizkion ba 12 sartuko? Galdera horren erantzuna, Martinen arabera, bere kontzeptu eskultorikoan kokatu behar da. Frisoaren sekuentzia erritmikoa zuen buruan. Basilikako bi dorreak apostoluen molde beraren errepikapen eta konbinazioarekin elkartu nahi zituen, hustasunen eta betetasunen txandakatzeekin. Hori lortzeko egin omen zituen hamalau; hamabirekin zabalegiak geratzen zitzaizkiolako.
Zalantzarik ez dagoena da lehenengo apostoluaren bisaia, aurpegiera, Ignazio Sarasuan inspiratuta egin zuela, euskaldun prototipoa bera, antza. Behin hori definituta, eta gorputzeko hustasunak eta hezurdura garbi zituela, apostoluak egiten joan zen. Bi izkinakoak erdira begira, beste batzuk berriketan, eta denak, aldi berean, goiko Pietateari begira bezala. Izena ere jarri zion apostolu bakoitzari; esate baterako, hamabigarrena, San Tomas, besoekin aurpegia tapatzen; eta hamahirugarrena, Judas, bizkarka.