Aiako eta Orioko gazteen egoera ez da samurra, eta krisien esanahiaz eta haien ondorioez aritu dira hiru gazte: Ainara Bravo (Orio, 2002) Mekanizazioko goi mailako ikasketak egiten ari da Zubietan; Aitor Herranzek (Fortaleza, Brasil, 1998) Sukaldaritzako oinarrizko lanbide heziketa zikloa ikasi zuen Usurbilen, eta Itsasargi okindegian egiten du lan; eta Martxel Aldai (Aia, 1997), azkenik, EHUko Ingeniaritza mekanikoko ikasketak bukatzear dago. Hirurek azaldu dute etorkizunarekiko kezka. Abiapuntu moduan, eta krisiaren esanahia osatzeko, Joxe Azurmendi pentsalari zegamarraren hausnarketa hau izan dute hizpide: krisi batek mundu baten amaiera azaltzen duela esan daiteke, bi zentzutan azaldu ere. Batetik, ekonomia paralizatzen da. Hau da, krisi batek ekonomia birmoldatzea eskatzen du. Bestetik, berriz, mundu bat amaitutzat ematen da, hots, herritarrek bizimodua errotik aldatuko zaienaren ustea garatzen dute. Horrek, gainera, hirugarren ideia batera garamatza: krisiak haustura dira funtsean, eta uste zaharrak problema berrien bitartez gainditzeko premia sortzen dute. Noranzko berriak, ordea, kolektiboki sortu eta definitu behar dira.
Gazteek, ideia hauek direla eta, gauzak hobetu daitezkeenaren ustea badute ere, etorkizunarekiko ardura adierazi dute: haien aburuz, “guk egindako kalteek guri ez ezik, bizitza mota guztiei eragiten diete”. Bravok, adibidez, esan du “zer pentsatua” ematen diola “zerbait gaizki egiten ari garenaren kontzientziak. Adibidez, gu iazko martxoan etxean ezkutatu ginenean, natura egun gutxitan eraberritu zen, eta horrek hausnarketara eraman beharko gintuzke”. Adierazpen horrek, funtsean, bizitza eraberritzeko bidea malkartsua dela erakusten du, ez baitu gure mundua soilik barnean hartzen, baizik eta bizitza bere esanahi zabalenean. Dena dela, bakoitzak bere erara, baina hiru gazteek gogoz daramate oraingoan ezarri zaien zama.
Ildo horretatik, garbi dute pandemiak eragin duen krisiak “elkarbizitza antolatzeko nozio eta politika berriak jorratzeko beharra” ekarriko duela eta, hori gutxi balitz, eurek nozitu beharko dutela etorkizun berri bat eraikitzeak eskatzen duen nekea. Herranzen iritziz, ordea, eraldaketa horrek ez du pandemiarekin erlazio zuzena: “Ez ditut batera ikusten. Nik uste pandemia gabe ere aldaketa hori emango litzatekeela, lehendik ere sentsibilizatuta baikeunden ingurumena zaintzearen eta gure produkzio erritmoa sostengagarriagoa egitearen gainean. Gure belaunaldia balio horietan hezia izan da”.
Hiru gazteak multzo bereko partaide badira ere, iritzi kontrajarriak dituzte. Adibidez, Aldaik adierazi du aldaketa oro “egungo sistemaren barruan” emango dela eta, horrenbestez, gaitza izango dela mundualdi honek behar duen funtsezko aldaketa ezagutzea. Guztiak bat datoz, ordea, krisi ororen aldebikotasunean: ondorio ekonomiko nabarienen azpian mundua antolatzen duten sustrai ideologikoak daude eta, funts hori aldatu ezean, zaila da egoera materialak aldatzea.
Halako gai zabal bati ertzak jartze aldera, 2008ko eta oraingo krisiez iritzia eskatu zaie hirurei.
Ainara Bravo —ikaslea—: "Zaila da etorkizunarekiko ikuspuntu baikorra izatea"
Oroitzen duzu 2008ko krisia? Haren ondoriorik nabaritu al duzu?
6 urte nituen krisi hura gertatu zenean, eta ez dut oroitzen. Ondorioak ere ez ditut nabaritu: ez dut zailtasunik izan ikasketak egiteko. Oraingo krisiak eragin handiagoa izan du nigan, normala den bezala. Adibidez, lehengo urteko martxo hasieran praktikak egiteko aukera nuen berez, erdi mailako zikloko bigarren urtean nengoenez. Ordea, Ondozabal enpresak eskainitako aurkezpenaren ondoren, hiru eguneko praktikak egin eta kito, pandemiak harrapatu gintuen bete-betean. Txosten bat egin behar izan nuen, eta horrela amaitu ziren nire erdi mailako ikasketak.
Bestelako zailtasunik izan al duzu praktikak egiterako garaian?
Ez, guztiz aurkakoa. Ni ikasten ari naizen lanbidean jendea behar da eta, gehienbat, emakumezkoak. Adibidez, Zubietako lan eskolan andrazko langileak behar dituztela azpimarratzen dute beti eta, alde horretatik, pandemia aurretik niretzat erraza zen praktikak egin eta lan munduan aukerak izatea. Hori bai, enpresak ez daude gu ordaintzera behartuta. Orokorrean, zaila izaten da ordaindutako praktikak ezagutzea.
Gaur egungo egoera kontuan hartuta, nola egiten diozu aurre lan munduari?
Kezkarekin, praktikak egin ez ditudalako, nagusiki. Ezingo ditut inoiz berreskuratu eta, hain justu, hori izaten da lan elkarrizketa batean egiten dizuten lehen galdera, ea praktikak egin dituzun, alegia. Nik, orain dudan formakuntzarekin, praktikarik gabe, nekez aurkituko nuke lana. Suertez, goi mailako zikloa egiten ari naiz aurten, lehenengo kurtsoan nago eta, dakidanez, praktikak normaltasunez egiten ari da bigarren urteko jendea. Duala egin nahiko nuke, ikasi eta lana egin aldi berean, hartara praktikak amaitzean enpresa berean lanean hasteko.
Etorkizunarekiko ikuspuntu baikorra duzu?
Zaila da ikuspuntu hori izatea. Oso zaila izango da lehengora bueltatzea eta, zentzu horretan, nahiko ezkorra naiz.
Desiragarria litzateke, zure ustez, lehengora bueltatzea?
Alde batetik, ez litzateke gaizki egongo. Baina pandemia honek agerian utzi du okerreko bizimodu bat generamala, hausnarketa ahalbidetu duela iruditzen zait. Bizimodua aldatu behar dugula garbi dago zentzu horretan. Izurriteak, gainera, zaplazteko bat eman digu, prozesu hori bizkortu du.
Zein erantzukizun duzue gazteek etorkizunaren noranzkoa definitzerako garaian?
Nik uste dut zati handi bat guri egokitzen zaigula. Dena dela, esfortzuak kolektiboa izan behar du, gizarte osoarena. Gauzak ez dira bere kabuz aldatzen. Gazteok erantzukizun handiagoa izan dezakegu etorkizuneko lan munduan eta bizimoduaren erdigunean egongo garen heinean, baina guztiok dugu egoeraren gaineko ardura.
Aitor Herranz —sukaldaria: "Duela urtebetetik bizitzeari utzi diogu hiltzeko beldurrez"
Goi mailako ikasketarik ez edukitzeak zailtasunak ekarri dizkizu lana aurkitzerako orduan?
Pandemia baino lehenago, nahiko erraz aurkitzen nuen sukaldaritzan lana. Hilabete, hilabete eta erdi behar izaten nuen lana topatzeko. Pandemia ondoren, ordea, bost hilabete baino gehiago egon nintzen langabezian. Orokorrean, aldi bateko kontratuak izaten nituen. Maiz egin izan dut lanaldi osoan lana, baina, esan bezala, kontratuak aldi batekoak ziren.
Oroituko duzu 2008an ekonomia krisi larri bat gertatu zela. Zuk uste hark egungo gazteen lan baldintzetan eragina izan duela?
Agian bai. Azken batean, halakoen ondorioak luzaroan txertatzen dira eguneroko bizitzan. Hori bai, nire iritziz, pandemiak eragindako krisia aurreko hura baino askoz larriagoa izango da.
Nolabait, biak batu dira?
Nik uste nuen, gutxienez, ondo errekuperatzen ari ginela. Nire ustez egoera normaltzen ari zen pixkanaka, aukerak gero eta zabalagoak ziren gazteontzat, baina oraingoak guztia eraitsi du. Egoerak okerrera egingo du. Gehienontzat egoera oso larria izan daitekeela uste dut, esaterako, enpresa ixtera behartuta ikusi direnentzat eta langabezian edo baldintza eskasetan lan egiten duten langileentzat. Alde horretatik, gobernuen esku-hartze handiagoaren falta sumatzen dut, ezin da hain erraz jendeak porrot egin dezan utzi.
Egun, lanean zabiltza?
Bai, Itsasargi okindegian. Lan hori aurkitu aurretik, esan bezala, ia sei hilabete eman nituen curriculumak hainbat enpresatan aurkezten, eta, azkenik, Itsasargira jo nuen lan eske. Hilabete batzuk igaro ondoren deitu zidaten. Presio handia nuen lana aurkitzeko, sufritzen ari nintzen. 2020 bukaeratik nabil okindegian lanean, eta oso pozik nago.
Krisi batek badu, zure ustez, alde material edo ekonomiko bat ez ezik, alde ideologiko bat?
Zalantzarik gabe. Izatez, duela urtebetetik bizitzeari utzi diogu hiltzeko beldurragatik. Asko ikaratu gaituzte, eta horrek arazo psikologikoak ekar diezazkiguke guri nahiz gure umeei. Hori ere krisi bat da, deshumanizazio bat. Azken batean, gazteak gara, eta hedabideek igorri duten bertsio ofizialak ez ditu gure behar emozionalak kontuan izan. Ikuspuntu mugatu bat gailendu da ia erlijio bat bezala, ondorio larriak izan ditzaketen beste hainbat eragile azpimarratu ez dituena. Hortaz, krisiaren ondorio ekonomikoak ez ezik, beste hainbat ezbehar pairatu beharko ditugu gazteok aurrerantzean; presioa, estresa eta depresioak, kasu. Hori guztia estaltzen duten oinarri ideologikoak daude, noski.
Martxel Aldai —ikaslea—: ""Nire ustez pandemiak ezkutuan zeuden joerak eta gabeziak azaleratu ditu"
2008ko krisiaren zuzeneko ondoriorik nabaritu duzu?
Gertatu zen unean ez nuen hura ulertzeko behar adina kontzientzia. Ondorioak, ordea, nabariak iruditzen zaizkit. Azken batean, krisi bat da pilatutako kapitala eskala handiagoan balioztatzeko gaitasunik ez edukitzea, eta horrek mundu berri bat eskatzen du, ekoizpen modu berriak saiatzea. Konkretuki, aurreko krisia aldi batekotasunean, langabezian eta beste hainbat modutan islatzen da gaur egun. Gu, gainera, belaunaldi bat gara, zeina aldaketa horietan bizi bakarrik ez, baizik eta balio horietan hezi dena.
Badago, hortaz, krisiaren normalizazio moduko bat.
Erabat. Interbentzio ideologiko bat dago lan merkatuan sartu behar duen gazteriaren gain. Hau da: aurreko belaunaldiek, 1980eko hamarkadakoek, adibidez, bete-betean bizi zuten krisia eta ondorioak zuzenean pairatu zituzten. Haiek, hortaz, kanpora lanera joatea sortutako behar bat bezala ikusten zuten. Gure belaunaldiak, berriz, hori aukeratzat du. Puntu horretaraino sartu digute mugikortasunaren eta dependentziaren ideia. Oraingo krisiak egoera hau azaleratu du.
Gaurko unibertsitatea zein egoeratan dago? Krisi egoeran jarraitzen duela esango zenuke?
Krisian dagoela esatea agian ez da zuzena, baina atentzioa ematen didana arestiko krisialdi hura Bolonia plana indarrean jartzeko baliatu izana da. Askoz lehenago sortu zen, baina 2008an bertan hasi zen martxan. Horrek ezintasun bat sortzen du, oraindik ere, unibertsitatea eta lana lotu eta unibertsitatea egiaz guztiontzat irisgarria egiteko.
Diozunez, krisi hura hezkuntzaren ikuspuntu jakin bat bidezkotzeko aitzakiatzat hartu zen.
Ezbairik gabe. Hezkuntza pribatizatu nahia izan da bai Bolonia plana, bai duela gutxi aurrera eraman nahi izan den 3+2 plana. Biek ala biek oztopatzen dute unibertsitatera sarrera, hezkuntza pribatizatzea dute helburu. Arazoa, agian, garbiago ulertzen da zentro pribatuekin erkatuz gero: unibertsitate pribatuek enpresekin dituzten harremanek beste mailako aterabideak ematen dituzte eta bertako ikasleek aukera hobeak dituzte.
Egoera horrek okerrera joko al du?
Nire iritziz pandemiak ezkutuan zeuden joera batzuk azeleratu ditu. Guztia bizkortu du, eta lan munduko gabeziak ez ezik, bestelako bidegabekeriak ere agerian gelditu dira.
Horrek lagunduko al du, zure ustez, etorkizunean gauzak hobetzen?
Ez. Eman diren aldaketak —jendeak mendirako hartu duen joera, naturan bizitzearen garrantzia, denda txikietan erosteko ohitura hazi da—, sistema honen barruan eman direnez gero, masa kulturaren adierazle dira. Orain inoiz baino errazagoa da egiturazko arazoak hautematea, baina ez gara lanaren eta ekoizpenaren bestelako zerumuga bat irudikatzeko gai.
Zein da gazteen papera krisi baten aurrean?
Gazteriak akumulazio fase berri batetara egokitzeko beharra du. Ordea, izurrite garaian gazteen irudi txar bat hedatu da, eta horrek ez du laguntzen.
Hedabide batzuk sarri aritu dira gazteen arau-hausteez eta, baina, etorkizunaren aurrean ditugun erronkak aitortu dituzte. Ba al da kontraesanik diskurtso horretan?
Ez da kontraesan bat. Alde batetik, egon da kriminalizazio bat, eta horren helburua da gazteok apaltzea. Ordea, diskurtso hori egiten duenak oso ondo daki etorkizunaren noranzkoa bideratzerako orduan guk erantzukizun garrantzitsua dugula. Guk dugu etorkizuneko lan-indarra, eta diskurtso horrek lan baldintza eskasen aurreko erantzun eza izan lezake ondorio. Intentzioz betetako diskurtsoa da hedabideena.
Iruditzen zaizu krisiaren beste ikuspuntu batzuk lan litezkeela?
Espektro parlamentario guztiak bat egin du eskubideen ukapenean, ezarri dituzten neurri gogorretan. Ez nuen espero aldaketaren aldeko jarrerarik, baina esanguratsua iruditu zait eskubideen ukapen arbitrarioan ezker eragileek izan duten isiltasuna.